İster
Kuzey Avrupa'da 20.yy.ın başlarında somut olarak ortaya çıkan ve
1925'e kadar süren bir sanat akımını belirtsin, isterse 1910-20 yıllarında
Alman edebiyat okulunu ve onun
sinema alanındaki yansımasını belirtsin, dışavurumculuk (ekspresyonizm) terimi, Birinci Dünya savaşından önce ve sonra görülen ve dönemin sanatçıları tarafından
şiddet dolu ve kaygı verici bir estetik anlayışı aracılığıyla yansıtılan
huzursuzluk, tedirginlik ve başkaldırı atmosferini çağrıştırır.
(Axıs 2000)
Doksanların başında herkes bir
sabırsızlık içindeydi.
Hayalkırıklığı insanların alışılmış güdülerinden olmuş,
Avrupa karşıtlıkların ve
sarsma, devirme arzularının kıtası haline gelmişti. Kültürel hava, belki de
en belirgin ölçüde Almanya'da,
devrim kokuyordu.
Almanya'da
duyarlılık, toplum ve değerler açısından yaşanan derin bir bunalıma denk düşer dışavurumculuk:
kötümserlik, ütopya, düş kurma zevki, her çeşit gerçeğe başkaldırı, iç dünyaya kaçış olarak belirtebileceğimiz dışavurumculuğun içeriği, bunu yaratan toplumsal koşullardan ayrılamaz. Biçim açısından her ne kadar
başka akımlarla yakınlık kurulabilirse de, dışavurumculuk hareketindeki
özgünlüğün, kendisini yaratan kuşaktan, bu kuşağın sıkıntısından, daha önceki bütün sanat biçimlerine karşı
köktenci başkaldırısından kaynaklandığı kesindir.
(J.M. Palmier.)
Schiller, Goethe ve Novalis kuşağının içinde yaşadığı dönem, hala,
Werther'e acı çektiren, önyargıların derin izlerini taşıyan ve yavaş yavaş
sanayileşip burjuvazinin niteliklerini kazanacak olan
Almanya'nın feodal dönemidir.
Dışavurumcu şairlerse bu
tamamlanmış sanayileşmenin sonuçlarına
ürkerek bakarlar;
kentlerden,
toplumsal karşıtlıklardan ve
sefaletten büyük ölçüde etkilenmişlerdir. Nitekim bu toplumsal bağlamı bilmeden
Heym'in, Becher'in, Jakop van Hoddis'in şiirlerindeki temaları anlamak mümkün değildir.
(J.M.Palmier)
Almanya'da 1918-19 yıllarında yaşanan
toplumsal çalkantı sonucu
değişimin gerçeklikleri karşısında hiçbiri ayakta kalamayacak ve
1919'dan itibaren kimi dışavurumcuların ya
ılımlı kuramlarının yetersizliğini hissettikleri ya da
Weimar Cumhuriyetinin orta sınıf sosyalizmini hayal kırıklığına uğrayarak reddettikleri için
doktriner sola yaklaştıkları, kimilerinin o
yavan siyasi entellektüalizme kapıldıkları,
kimilerinin de sanayi kapitalizmine muhalefet ederken sanayi öncesi kurumlar adına bütün bilimi, teknolojiyi, sanayii yadsıma noktasına varıp ilk Naziler oldukları gözlenecekti.
Dışavurumcu şair, dilin dengesinin bozulmasına ve dünyanın yok olup gitmesine karşılık ortaya,
benzetmelerle yüklü olan ve içinde hem
dilsel bir büyünün hem de
gizemli görüntülerin oluşmasına yol açan imgeler atar.
Heyecanlar,
çarmıha gerilmiş bedenleri çağrıştıran kavramlar,
gerçeğe olduğu gibi doğaüstüne de tanıklık eden darmadağınık ve kendinden geçişin simgesi cümleler, ''hata''yı belirleyen zamanın sarsıntıları hem çığlığın hem de ''ilk olan''ın derinliğine yapılan dalışlardan başka bir şey değildir.
(Axis 2000)
Dışavurumculuğun Kendine Özgü Nitelikleri
Peki uzam ve zaman açısından oldukça belirli sınırlar içinde kalan, özellikle de
resim ve şiir, mimarlık ve
müzik, tiyatro ve sinema gibi birbirinden iyice farklı sanatlarda ortaya çıkan böyle bir dışavurumculuğun kendine özgü niteliklerini nasıl kavrayabiliriz? Her şeyden önce tarihsel açıdan kavrayabiliriz. Hareketin doğuş tarihi tam olarak saptanamasa da, bazı kesin etkilerden kalkarak oluştuğundan da kuşku yoktur:
Fovlarla,
Gauguin’le ve Matisse’le başlayan İzlenimciliğe
tepki;
Berlin’de
Munch’un yapıtlarının keşfedilmesi; birçok Alman sanatçının
Ensor’un tablolarıyla karşılaşması; önceki estetik tınlayışa en şiddetli tepkilerden birini oluşturan
Fransız yapıtlarının halka tanıtılmasını sağlayan
Berlin sergileri. Berlin, çok önceleri elde ettiği Avrupa öncü sanatının kavşak noktası olma rolünü aşağı yukarı Nazizmin yükselişine kadar sürdürecektir. XX. yüzyılın başlarındaki en etkili sergiler Berlin’de gerçekleşmiş, özellikle de
Fransız, Alman, Sovyet ve
İtalyan akımları Berlin’de karşılaşmışlardır.
Marinetti gibi
Apollinaire de
“Der Sturm” galerisi tarafından Berlin’e davet edilmiş, “Der Sturm”un yöneticisi Walden, Alman topluluklarını olduğu kadar yabancı
toplulukları da tanıtmıştır. Düzenlemiş olduğu fütürist sergi, genç Alman sanatçılara yararlanabilecekleri bir dizi
deneyim sunmuştur.
Der Sturm dergisi de, bildiriler, özellikle de futuristlerin bildirilerini yayımlayarak ve öncü sanatı şiddetli biçimde savunarak galeri kadar önemli bir rol oynamıştır. Sergilerdeyse,
Franz Marc, Kandinski, Chagall, Matisse, Gauguin, ilk kübistler ile
Sovyet sanatçıları Larionov ve Gontaşarova bir araya gelmişlerdir.
Peki bütün bu akımlar arasında dışavurumculuk nereye oturtulabilir? Dışavurumculuğu öteki sanatlardan soyutlamak güçtür. Kuşkusuz
“Der Blaue Reiter” gibi bir topluluğun tartışılmaz bir özgünlüğü vardır, ama bir
Die Brücke, Munch, Gauguin, Matisse olmadan,
Kirchner’in
Afrika ve Okyanusya sanatını keşfi olmadan düşünülemez.
Zaten dışavurumculuk, futurizm ve kübizm arasındaki sınırlar da çoğu zaman belirsizdir.
Franz Marc bazen
futurizme yaklaşır,
Feininger orfizmden uzak değildir,
Stramm ve Becher’in üslubu çoğu kez
Marinetti’nin üslubunu çağrıştırır,
Chagall da, o dönemde, dışavurumcu olarak kabul edilmektedir.
Avrupa’daki bütün bu deneyimler arasında kuşkusuz bir çok ortak nokta vardır ama yine de dışavurumculuğun özgünlüğü yadsınmaz. Almanya’da duyarlılık, toplum ve değerler açısından yaşanan derin bir
bunalıma denk düşer dışavurumculuk.
Kuşkusuz,
plastik sanatlar bu sert, katı ve biçim değişikliğine uğramış bu yeni üslubun doğuşunu
şiirden daha iyi kavramayı sağlıyordu.
1910-1912 yılından sonra Fovlarla olan bağlantı tam olarak koptu. Doğuşu, kübizm ve futurizm ile aynı döneme rastlamakla birlikte, dışavurumculuk, bu etkileri, söz konusu vizyonu geliştirmek için yeni araçlar olarak kendi içinde eritti. Kuşkusuz değişik öncü sanatlar arasında çok sıkı uygunluklar vardır ve çoğunlukla hâlâ
konstrüktivizmin ya da
futurizmin “biçim bozma”larını, dışavurumculuğun “biçim bozma”larından
ayırmak güçtür. Akımların doğuşunun aynı zamana rastlaması olgusu, bu hareketlerin toplumsal bağlamlarından soyutlanamaycağını gösterdiği gibi, o zamanlar
Avrupa’nın değişik başkentlerinde ortaya çıkmış
sanat akımları arasındaki ilişkilerin yaygınlığını da gösterir. Nitekim da da,
Zürih’ten Berlin’e, Berlin’den de
Budapeşte’ye sıçrayabilmiş; öte yandan
Paris, Roma, Berlin, Budapeşte, Prag, Moskova ve
Sen Petersburg arasında karşılıklı ilişkiler sürekli biçimde gerçekleştirildiği için de dışavurumcular futuristlerin ve kübistlerin tablolarını tanıyabilmişlerdir.
1910’dan başlayarak,
Braque, Picasso, van Dongen, Rouault’nun tabloları
Almanya’da sergilenmiş,
Kokoşka, Kandinski ve Chagall gibi Delaunay de
Berlin’e gitmiştir.
Ne var ki, yabancı sanatçıların bu etkileri ve bu tanışmalar, dışavurumculuğun ancak birkaç özelliğini açıklayabilir. Dışavurumculuğun üslubu,
XX. yüzyılın başlarında Almanya’da görülen
kötümserlik ve
sıkıntı havasından kalkılarak yaratılmıştır. Onun için,
Die Brücke topluluğunun, sanat alanında
dışavurumculuğun ilk gerçekleşme biçimlerinden biri olduğunun çok sık ileri sürülmesi hiç de şaşırtıcı değildir. Birçok yapıtta görülen
sert ve katı çevre çizgileri,
renklerdeki şiddet ve saldırgan özellik yeni duyarlılığın en belirgin nitelikleridir. Ama
Die Brücke ve
Der Blaue Reiter, özgün olduklarını canla başla ileri sürmekle birlikte, üsluplarını, kendilerini derinden etkilemiş olan önceki resim sanatından ayırmaya karşı çıkıyorlardı:
Van Gogh, Munch, Vlaminck, Gauguin, el Greco onların öncüleriydi. Başlangıçta ancak
izlenimciliğe karşı bir başkaldırı olarak nitelendirebileceğimiz bu üslup arayışı, hemen hemen aynı zamanda
şiirde de kendini gösterdi. Gerçekten de şiirde de aynı parçalanmış biçime, başka deyişle
dilbilgisinin ve sözdizimin parçalanrnasına rastlanıyordu; bazı şairlerde de tıpkı resimdeki gibi
köklü bir başkaldırı egemendi.
Benn’den
Stramm’a kadar birçok yazarda bu yeni üslup özgünlüğü tartışılamaz. (...)
Dışavurumculuk ve Sanatlar, Jean-Michel Palmier, Çev: Mehmet Rifat, Modernizmin Öyküsü, Yapı Kredi Yayınları.
Not: Metnin plastik sanatlar bağlamındaki bölümü alıntılanmıştır.
Dışavurumcu sanatın amacı, sanatçının duyguları ve iç dünyasını renk, çizgi, düzlem ve kütle aracılığıyla dışavurmasıdır. Bu duyguları daha iyi yansıtabilmek için sanatçı geleneksel kuralların dışına çıkarak
biçim bozma yöntemini kullanır.
Edward Munch'un "Çığlık" adlı tablosu, bunun belirgin bir örneğidir.
Kaynaklar:
http://www.felsefeekibi.com/
http://tr.wikipedia.org/
